به بهانه هفته جهانی آب

پنجشنبه ۲۵ مرداد ۱۳۸۶
خبرگزاری دانشجويان ايران - تهران
جنگ آينده جنگ بر سر نفت است يا بر سر آب؟ با تغييرات آب و هوايی چه چيز در انتظار ماست؟ امسال برای هفدهمين بار هفته جهانی آب در سوئد برگزار می‌شود و شهر استهکلم از ۱۲ تا ۱۸ آگوست ميزبان برنامه‌های مربوط به اين هفته است.
به گزارش خبرگزاری دانشجويان ايران (ايسنا)، اين اجتماع سالانه محل قراری است برای متخصصانی که رابطه بين آب و تغييرات جوی و توسعه انسانی و عوامل محيطی مختلف را بررسی می‌کنند و امسال در هفته جهانی آب، افراد متخصص از ۱۳۰ کشور جهان در مورد آن تبادل نظر می‌کنند.
۲۵۰۰ نفر از حوزه‌های مختلف مانند حوزه اقتصاد، علوم، مديريت آب، سازمان های غير دولتی، انستيتوهای آموزشی وسازمان ملل در ۷۰ سمينار و کارگاه آموزشی شرکت می‌کنند و به بررسی تحقيقات انجام شده در زمينه آب، مسائل سياسی در رابطه با آن و زوايايی که بايد در تحقيقات آينده روشن شود و همچنين تاثير پيشرفت‌های تکنيکی برای بهره‌گيری ازآب می‌پردازند؛ مسايلی که هرساله وسيع‌تر می‌شود و زوايای مهم ديگری را در بر می‌گيرد.
مساله مهم اين است که چشم انداز آينده چگونه است ؟ چگونه می‌توان بر مشکلات غلبه کرد؟ چگونه می‌توان عوارض تغييرات در اکو‌سيستم را کنترل کرد؟ به‌طور خلاصه همه‌ تلاش‌ها در اين جهت است که وضعيت بهتری را در زمينه آب فراهم کرد.

اهميت استراتژيک آب
مساله‌ی کمبود ذخاير آب زمين به‌طور مداوم جدی‌تر می‌شود. براساس داده‌های بانک جهانی، بيش از يک ميليارد نفر از مردم دنيا از دسترسی به آب آشاميدنی سالم محرومند وهر سال بيش از پنج‌ ميليون نفر براثر بيماری‌های ناشی از آلودگی آب آشاميدنی جان می‌سپارند.
ميليون‌ها نفر نيز در نقاطی زندگی می‌کنند که ذخاير آبی کافی برای تامين نيازهای روزمره‌شان وجود ندارد.
اين درحالی است که سه عامل مهم که وضعيت آب را به صورت خطرناکی در جهان در آورده است، آلوده شدن آب، اتلاف آب و تغييرات آب و هواست.
براساس گزارش‌های موجود، ۷۰ در صد از آب مصرفی دنيا در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، ۲۳ درصد در صنعت و هفت درصد نيز مصارف خانگی دارد.
در همين‌حال، گرچه ۷۰ درصد سطح زمين را آب پوشانده‌است، ولی فقط ۲.۵ درصد آن آب شيرين و بيشتر آن نيز به صورت يخ در قطب است و کمتر از يک درصد از آب شيرين نيز در اختيار انسان است، يعنی ۰.۲ درصد از کل آب دنيا.
به‌اين ترتيب بيابان‌ها هرچه بيشتر گسترش می‌يابند، آب شيرين نابود می‌شود؛ در ۸۰ کشور دنيا همين الان کمبود آب وجود دارد، سازمان ملل تخمين می‌زند که تا سال ۲۰۳۰ بيش از پنج ميليارد نفر از مردم دنيا به نحوی با کمبود آب درگير خواهند بود.

کمبود آب يا مديريت غلط بر آب؟
اما اين سئوال وجود دارد که آيا به اندازه مصرف انسان به روی زمين آب وجود ندارد و يا مصرف بی‌رويه و مديريت غلط آب اين وضعيت بحرانی را به‌وجود آورده است؟
در سال گذشته گزارشی توسط "انستيتوی بين المللی مديريت آب" در هفته جهانی آب انتشاريافت، نتايج اين تحقيق پنج ساله نشان می‌دهد که عامل ۹۸ درصد از کمبود آب "انسانی" است و دو درصد آن "دلايل طبيعی" دارند.
انسان با آلوده کردن و اتلاف آب، نقش بسيار مهمی در اين بحران جهانی دارد که نتايج آن به کشور خاصی محدود نمی‌شود. سطح آب‌های زير‌زمينی هرروزه پايين‌تر می‌رود و آب‌هايی که در دوره‌های زمين شناسی مشخصی انباشته شده بودند، مصرف می‌شوند بدون آنکه بتوان آن را جايگزين کرد.
از آنجا که بيشترين نقش را در اين بحران انسان دارد، بايد با راهکارهايی با آن مقابله کرد و از اين رو مديريت بر آب و همکاری‌های بين المللی اهميت ويژه می‌يابد.
براساس نظر کارشناسان، ساختن سدهای بزرگ از عوامل مهم تخريبی هستند. سدهای بزرگ، سدهايی هستند که بيش از ۱۵ متر بلندی آن‌هاست. تا کنون ۴۰ هزار از اين سدها در جهان ساخته شده‌اند و ۴۵ هزار سد ديگر در دست طراحی و يا ساخت هستند.
ساختن سدهای عظيم علاوه بر ويرانی روستاها و آوارگی انسان‌ها باعث تغييرات آب و هوايی نيز می‌شود به‌طوری که ۸۰ ميليون تن از ساکنان روستاها در ۵۰ سال گذشته بر اثر ساختن اين نوع سدها آواره شده‌اند.
دويچه وله گزارش می‌دهد که ساختن سد بزرگ "مروه" در سودان باعث آوارگی بيش از ۵۰ هزار تن شد که در کناره‌های رود نيل به کشاورزی اشتغال داشتند. گروه‌های حقوق بشر، شرکت‌های عظيم صنعتی را متهم می‌کنند که ساخت اين سد در رابطه با منافع آنان صورت گرفته و آنان مسئول آوارگی اين مردم هستند.
سد بزرگ چين نيز که بيش از ۱۰۰ متر بلندی آن است، عامل مهمی در تغييرات آب و هوايی در جهان خواهد بود. در ساختن اين سد نه فقط جنگل‌های با ارزش و زمين‌های کشاورزی به زير آب رفتند، بلکه به دليل مقدار آب عظيمی که در پشت آن جمع می‌شود، اين حجم آب خشک شدن رودخانه‌ها را در پی دارد؛ خشک شدن رودخانه‌ها نيز به نوبه‌ خود بر آب و هوا تاثير منفی جدی بر جای می گذارد.
اين درحالی است که انتطاراتی که از اين پروژه‌های بزرگ در ۵۰ سال گذشته می‌رفت، عملا برآورده نشده‌است.

نتايج تحقيقات صندوق جهانی طبيعت
صندوق جهانی طبيعت "WWF" که بزرگترين و با تجربه‌ترين سازمان حمايت از محيط زيست است، در گزارشی که در ژوييه ۲۰۰۷ انتشار داده است، ابعادی را که انتقال آب در جهان گرفته، بررسی کرده است. هفت پروژه در جهان مورد تحقيق قرار گرفته که طولانی‌ترين آن‌ها پروژه‌ی انتقال آب در اسپانياست. در اين پروژه آب جمع آوری شده از پنج سد به سمت جنوب به طول ۳۰۰ کيلومتر هدايت می‌شود. کوچکترين پروژه در اين تحقيق پروژه‌ی انتقال آب به طول ۱۰۰ کيلومتر در استرالياست. در اين گزارش آمده است که در هيچ‌کدام از اين پروژه‌ها بررسی جدی از نظر مفيد بودن آن انجام نشده است و در اسپانيا به دليل اتلافی که در انتقال وجود داشته، اين انتقال آب عملا بازدهی نداشته تا جايی که مناطق گيرنده آب در خشکسالی ۲۰۰۶ مجبور شدند از ذخاير اضطراری استفاده کنند.
عليرغم اين تجربه‌های منفی، هم‌چنان پروژه‌های بزرگی برای انتقال آب به طول هزاران کيلومتر طراحی می‌شوند. مثلا استراليا قرار است طرحی را به اجرا بگذارد که آب را از شمال به مناطق جنوبی کم آب انتقال دهد. پروژه‌های ديگری در چين، يونان، پرو و نقاط ديگر در دست اجراست، بدون آنکه به عواقب آن که اتلاف آب در مسير، نامفيد بودن و تغييرات زيست‌محيطی مانند خشک شدن درياچه‌های منبع است، توجه شود.
مديريت صحيح آب وظيفه‌ی دولت‌ها، بخش صنايع و اقتصاد و نهادهای بين المللی است و سازمان‌های محيط زيست ياری دهنده و هشدار دهنده به اين نهادها هستند.

اسراف و اتلاف آب
در گزارشی که صندوق جهانی طبيعت (WWF) در سال ۲۰۰۶ انتشار داد، از همه کشورهای جهان می‌خواهد که در مصرف آب صرفه جويی کنند. در اين گزارش آمده است که کشورهای ثروتمند نيز در معرض کمبود آب قرار دارند و مصرف آب در برخی از شهرها مانند سيدنی در استراليا و بوستون در امريکا بيش از امکان جايگزينی آن است. اين نهاد از همه کشورهای ثروتمند می‌خواهد که با نوسازی شبکه‌های آبرسانی فرسوده و هم چنين مقابله با آلودگی آب سرمشقی برای ديگر کشورها باشند.
در اين گزارش آمده است که نشت آب از لوله‌های آبرسانی، فقط در شهر لندن در روز معادل آب ۳۰۰ استخر است!

لزوم بازنگری الگوی مصرف آب
نهادهای تحقيقی بين المللی و نهادهای محيط زيست هشدار می‌دهند که الگوی مصرفی ۵۰ سال گذشته ديگر امکان تداوم ندارد و بايد در الگوی فکری‌در مورد مصرف آب تجديد نظر شود.
توليد لباس و کالاهای مصرفی و حتی جواهر آلات نيازمند آب است و تقاضا برای محصولات ارزان کشاورزی به استفاده بی‌رويه از منابع آبی غيرقابل جايگزين، منجر می‌شود.
انتخاب نوع آبياری در کشورهای در حال توسعه که بيشترين بهره‌دهی و کمترين اتلاف را داشته باشد، انتخاب نوع غلاتی که بيشترين مقاومت را داشته باشد از آن جمله هستند؛ از سوی ديگر استفاده از آب‌ياری سنتی در بسياری از مناطق که با الگوی ذخيره سازی آب باران صورت می‌گرفت، بايد احيا شود.

آيا کمبود آب در آينده علت در گيری‌ و جنگ‌ خواهد بود؟
آيا به دليل کمبود آب، در آينده جنگ نه بر سر نفت بلکه بر سر آب خواهد بود؟ در حالی که بسياری اين امر را نا محتمل می‌دانند، عده‌ای معتقدند که هم‌اکنون هم در بسياری از نقاط آفريقا بر سر آب کشمکش وجود دارد.
هم اکنون در بسياری از نقاط آفريقا مانند کنيا، سومالی، نيجريه، بورکينا فاسو، مالی و چاد درگيری‌های خونينی بين کشاورزان و مهاجران بر سر آب وجود دارد.
علاوه بر اين، در جهان ۲۶۱ رود وجود دارد است که حداقل از ميان دو کشور می‌گذرند و حداقل دو کشور بايد آب آن را بين خود تقسيم کنند. نمونه‌ی ديگر رود نيل است که بايد بين ۹ کشور تقسيم شود.
تا کنون بين سوريه و ترکيه و عراق بر سر رود دجله و فرات بحران‌هايی به‌وجود آمده است. دولت ترکيه با زدن سد بر روی فرات که از ترکيه می‌گذشت، کشور همسايه را دچار بحران و کم آبی کرد؛ اين درحالی است که آب رود گنگ و ايندو بطور مشترک توسط کشورهای هند، پاکستان و بنگلادش استفاده می‌شود.
در اين ميان سازمان‌های بين المللی وجود دارد که به اختلافات بر سر منابع آبی و رودهای مشترک بين کشورها می‌پردازد.
گرچه کارشناسان اين که جنگی با تمام ابعاد آن بر سر آب درگيرد را غير محتمل می‌دانند، ولی امکان اختلافات منطقه‌ای در بسياری از نقاط وجود دارد.

آب در ايران
دويچه وله در ادامه گزارش اعلام می‌کند که ايران در يکی از مناطق کم آب جهان قرار دارد. به دليل باران کم که از حد متوسط خاورميانه نيز پايين‌تر است، از آب زير زمينی که آب غير قابل تجديد است، استفاده می‌شود. با توجه به رشد جمعيت که از ۱۶ ميليون نفر در سال ۱۳۳۷ به بيش از ۷۰ ميليون نفر رسيده است، انتظار می رود که ايران در کمتر از ۲۰ سال آينده با بحران آب مواجه شود. به دليل استفاده بی رويه از آب چاه‌های زير زمينی برای کشاورزی، اکنون در برخی نقاط مرکزی برای دستيابی به آب بايد تا عمق ۲۰۰ و ۲۵۰ متری زمين چاه حفر شود.
از سوی ديگر، ميزان متوسط باران سالانه در جهان ۸۳۳ ميلی متر بر مترمربع است، در حالی که اين مقدار در برخی نقاط ايران به ۵۰ ميلی متر می‌رسد.
به عقيده برخی از کارشناسان، با توجه به کمبود آب در کشور لازم است در مصرف آب به‌طور جدی صرفه‌جويی شود. راه‌های مختلف صرفه‌جويی در ايران را از جمله تجديد نظر در نوع گياهان مورد استفاده و تغيير الگوی فضای سبز و سمت گيری به سمت درختان مقاوم در مقابل خشکی است. بايد در روش‌های آبياری تجديد نظر شود و به سمت روش‌های قطره‌ای و بارانی و تحت فشار رفت.